Programma 1: Bestuur

Wat zien we?
In 2023 hebben de inwoners van Fryslân hun Provinciale Staten gekozen. 2025 was het tweede volle jaar in deze bestuursperiode, waarin de eerste effecten van de (financiële) keuzen zichtbaar zijn en waarin de Tussenbalans is opgesteld.

Niet alleen het proces van begroting en verantwoording, maar ook de processen om te ondersteunen bij het maken van inhoudelijke keuzen door de Staten, vragen aandacht. Deze ondersteuning wordt ook in 2026 door de Statengriffie geleverd. 

In 2026 zal (verder) uitvoering gegeven worden aan de aanbevelingen uit het rapport van de Noordelijke Rekenkamer 'Kennis maakt kracht' uit juli 2022. Er zal extra aandacht komen voor het versterken van het institutioneel geheugen van de Staten.

Taakvrijheid
De taken zijn voor een groot deel verplicht. Provinciale Staten stellen zelf het reglement van orde vast. 

Rolvrijheid
Bij het invullen van de vastgelegde taken hebben Provinciale Staten  veel vrijheden. Hierbij kan gedacht worden aan de commissiestructuur; vergaderlocatie, vergaderfrequentie, wijze van ondersteuning door de griffie, wijze van ondersteuning per fractie, keuze voor Statenakkoorden, coalitieakkoorden of samenlevingsakkoorden en dergelijke. 

Toelichting
De begrote lasten betreffen alle met Provinciale Staten gemoeide middelen, o.a. voor de griffie, fracties en het onderhoud en de afschrijving van ICT-middelen. 

In 2026 zien wij grote integrale vraagstukken op ons provinciebestuur afkomen. Dit vraagt om een goede ambtelijke ondersteuning van Gedeputeerde Staten. Dit doen wij in goede samenwerking met  Provinciale Staten en de Friese mienskip.  

Taakvrijheid
De taken zijn voor een groot deel verplicht. Gedeputeerde Staten stellen zelf het reglement van orde vast. 

Rolvrijheid
Het verschilt per beleidsterrein, maar binnen de vastgelegde taken van GS, kunnen er keuzes gemaakt worden. Bijvoorbeeld in een meer of minder actieve (spil)functie als samenwerkend bestuurder, participatief of meer regulerend.

Toelichting
De begrote lasten betreffen de salariskosten van de gedeputeerden, uitkeringen voor oud leden van Gedeputeerde Staten, representatiekosten en overige met het college gemoeide kosten.

Het gaat vooral over structurele budgetten die aan wettelijke taken zijn verbonden. Er zijn geen tijdelijke budgetten.

De commissaris van de Koning (CvdK) is naast voorzitter van Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten ook rijksorgaan. De CvdK vertegenwoordigt de regering in de provincie Fryslân. In zijn rol als rijksorgaan heeft de CvdK verschillende taken die zijn uitgewerkt in de ambtsinstructie. We zorgen ervoor dat de CvdK deze rijkstaken goed kan uitvoeren. De CvdK krijgt hiertoe ondersteuning van zijn eigen Kabinet. 

Taakvrijheid 
De taken van deze taakvelden kennen een grotendeels verplichtend karakter. De Commissaris van de 
Koning (CvdK) heeft in zijn rol als rijksorgaan verschillende taken, zoals:

• De CvdK ziet toe op een ordelijk verloop van procedures voor benoemingen, herbenoemingen en ontslag van burgemeesters.
• De CvdK brengt met regelmaat bezoeken aan de gemeenten in de provincie.
• De CvdK adviseert over de voorstellen voor het verlenen van Koninklijke onderscheidingen (lintjes), over predicaten Koninklijk en Hofleverancier, en ook over Koninklijke erepenningen.
• De CvdK bevordert de samenwerking van de besturen van provincie, gemeente en waterschap met rijksambtenaren en met de krijgsmacht. Daarnaast bemiddelt hij bij problemen op het gebied van (inter)bestuurlijke verhoudingen.
• De CvdK houdt bestuurlijk toezicht op de Veiligheidsregio Fryslân.
• De CvdK rapporteert aan de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties over de uitvoering van zijn rijkstaken. Hij kan gevraagd of ongevraagd advies geven aan de regering of de ministers.
• De CvdK zit de Provinciale Regietafel Fryslân voor en roept periodiek dit overleg bijeen.

De commissaris heeft daarnaast  ook een belangrijke representatieve functie bij bezoeken van o.a. het Koninklijk Huis en het corps diplomatique. Ook bevordert de CvdK een zorgvuldige behandeling van klachten (ombudsfunctie).

Rolvrijheid 
De driedubbelrol van de CvdK (rijksorgaan, voorzitter PS, voorzitter en lid GS) vertaalt zich in  een reeks aan wettelijke voorschriften. De rolvrijheid is daarom beperkt. 

Omdat de CvdK over de uitvoering van zijn rijkstaken enkel verantwoording aflegt aan de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, volgen hieronder geen specifieke resultaatindicatoren. 

Toelichting
De begrote lasten betreffen de salariskosten van de CdK en aanverwante kosten. Voor 2025 tot en met 2027 zijn middelen ontvangen om de Spreidingswet uit te voeren.

Een goed functionerend openbaar bestuur vormt de ruggengraat van een veerkrachtige en rechtvaardige samenleving. We focussen ons in ons handelen op het bevorderen van publieke waarden en het vergroten van het vertrouwen in de overheid, democratie en rechtsstaat. Publieke waarden, zoals doelmatigheid, legitimiteit en participatie, zijn cruciaal om het maatschappelijk vertrouwen in onze provincie te waarborgen. Door dit vertrouwen te versterken, kunnen we zorgen voor een overheid die niet alleen effectief, maar ook gezagwaardig en weerbaar is. 

Met een scherp oog op toekomstige uitdagingen en ontwikkelingen, faciliteren we Friese overheden om hun bestuurskracht te behouden en te verbeteren, zodat ze ook in de toekomst de burgers optimaal kunnen dienen. Daarbij proberen we ons bij de aanpak van interbestuurlijke opgaven in Fryslân waar mogelijk als één overheid (horizontaal bestuur) te organiseren. Hierbij zijn wij ons bewust van de meervoudige rol als toezichthouder (op een aantal domeinen) en medeoverheid.

Kwaliteit openbaar bestuur

Naast de verantwoordelijkheid voor ons eigen functioneren als bestuur heeft de provincie als kerntaak om toe te zien op de kwaliteit van het Friese lokaal bestuur. Een goede organisatie van het openbaar bestuur in Fryslân is randvoorwaardelijk voor het effectief en democratisch gelegitimeerd kunnen uitvoeren van maatschappelijke opgaven en transities. Als middenbestuur weet de provincie dat het draait om het verbinden van de juiste partijen op verschillende schaalniveaus. Eens te meer omdat meer taken en opgaven naar aard en schaal bovenlokaal 'in de regio' worden opgepakt.

Democratische vernieuwing en participatiebeleid 

In de beleidsbrief participatie (2023) zijn de visie, doelen en aanpak op het terrein van democratische vernieuwing en participatie uitgewerkt. Het benutten van de ideeën, kennis en kracht van de inwoners van Fryslân is een belangrijk onderdeel van de democratie.  Het kan bijdragen aan vertrouwen, betere plannen en eigenaarschap. Het werken aan toegankelijke participatie, waarbij rollen ter discussie kunnen worden gesteld en inwoners meer invloed krijgen,  is te zien als een vorm van democratische vernieuwing.  Nieuwe werkwijzen en  instrumenten zoals digitaal platform Stim fan Fryslân kunnen hierbij ondersteunen.  

Financiële positie Friese overheden en Interbestuurlijk toezicht (IBT)
Wij houden toezicht op de financiën van de 18 Friese gemeenten, het Wetterskip Fryslân en 10 gemeenschappelijke regelingen. De financiële positie van de Friese gemeenten is kwetsbaar. Door de extra middelen die het Rijk in de meicirculaire 2025 beschikbaar heeft gesteld, is het zogenaamde 'ravijnjaar' opgeschoven naar 2028. Maar ook op korte termijn moet een aantal Friese gemeenten fors bezuinigen. De provincie ondersteunt de gemeenten waar mogelijk, ook in de Haagse lobby om een betere balans tussen taken en middelen.

Binnen het IBT blijven we werken aan risicogericht maatwerktoezicht.  Door middel van toezichtgesprekken (dialoog) en thema-onderzoeken identificeren we gezamenlijk uitvoeringsrisico's.  Een opvallende ontwikkeling die we zien, is een toename van toezichtstaken als gevolg van nieuwe wetgeving (onder meer op het taakveld Erfgoed (monumenten en archeologie).

Aanpak ondermijning en weerbare provinciale organisatie
Het is belangrijk om voortdurend te werken aan een weerbaar bestuur en ambtelijke organisatie, vooral in een tijd van grote maatschappelijke uitdagingen.  Naast het vergroten van persoonlijke en organisatorische weerbaarheid, is in onze aanpak tegen ondermijnende criminaliteit de samenwerking met gemeenten en andere partners van cruciaal belang.

Taakvrijheid

Onder dit thema vallen:

• Enkele verplichte (toezichthoudende) wettelijke taken ten aanzien van: wijzigingen in de gemeentelijke indeling (Wet arhi), de financiële gezondheid van gemeenten en gemeenschappelijke regelingen van gemeenten alsmede de Wet Revitalisering Generiek Toezicht;
• Enkele optionele wettelijke taken ten aanzien van: Wet gemeenschappelijke regelingen (Wgr);
• De (mede)verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van het openbaar bestuur is een provinciale kerntaak.
• Democratische vernieuwing en participatie: de Omgevingswet en de Wet versterking participatie op decentraal niveau (van kracht per 2025) zorgen voor de wettelijke  verankering  van inwonersparticipatie bij beleid en uitvoering.

Rolvrijheid

• Minimaal voor verplichte toezichthoudende en wettelijke taken.

Toelichting
De begroting  betreft hier een structureel en een tijdelijk budget voor het onderwerp bestuurlijke vernieuwing en een tijdelijk budget weerbaarheid .

Structureel
Het structurele budget bestuurlijke vernieuwing (€110.000) is bestemd voor de inzet en ontwikkeling van (digitale) participatiewerkwijzen en -instrumenten,  waaronder het gebruik, beheer en de (technische) realisatie van digitaal participatieplatform Stim fan Fryslân.

Tijdelijk
De beschikbare tijdelijke middelen in 2026 voor bestuurlijke vernieuwing en participatie bedragen €120.000 en worden ingezet voor de uitvoeringsactiviteiten uit de beleidsbrief participatie: pilots, kennissessies en netwerkvorming op het terrein van (jongeren)participatie, democratie, inclusie en burgerschap.

We hebben tijdelijke middelen ontvangen van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) voor het geven een impuls aan het versterken van de weerbaarheid tegen ondermijnende invloeden bij gemeenten.  De decentralisatie-uitkering van € 135.965 , wordt met ingang van 2025 jaarlijks in mei uitgekeerd en loopt tot en met 2029. De tijdelijke beschikbare middelen in 2026 bedragen in totaal: € 527.895.  Dit is opgebouwd uit driemaal de uitkering van € 135.965 en resterende middelen uit de voorgaande tijdelijke uitkeringen ter grootte van € 120.000.  De provincie heeft de incidentele middelen ontvangen van BZK om samen met de Friese gemeenten te zorgen voor een verantwoorde en effectieve besteding.  De kaders en het beleidsdoel voor deze middelen zijn door BZK vastgesteld en de verantwoording over de besteding zal ook aan hen worden afgelegd. De provincie fungeert hierbij als kassier en regisseur. 

Maatschappelijke opgaven zijn niet (langer) het exclusieve domein van één overheidslaag. Opgaven overstijgen bestuurlijke grenzen en betreffen vaak ook meerdere beleidssectoren. Dit maakt dat wij als provincie het liefst 'horizontaal' - als één overheid -  samenwerken om gezamenlijke doelen te realiseren. Dat doen we bijvoorbeeld samen met de Friese gemeenten, het Wetterskip Fryslân, in regionaal verband en interprovinciaal verband en in Noordelijk landsdelig verband (Samenwerkingsverband Noord-Nederland, SNN).

Samenwerking in het Waddengebied

Het Waddengebied is een uniek gebied met veel natuur, relatief weinig bewoners, veel bezoekers en veel verschillende belangen. De Waddenzee heeft de bijzondere status van UNESCO Werelderfgoed. De complexe opgaven in het Waddengebied vragen om op maat gesneden oplossingen. In de ‘governance’ voor het Waddengebied werken we met alle betrokken partijen (Rijk, regionale overheden en stakeholders) aan deze oplossingen.  De Agenda voor het Waddengebied 2050 is hiervoor het beleidsmatige vertrekpunt.  Voor de eerste periode van zes jaar is de Agenda voor het Waddengebied 2050 uitgewerkt in een Uitvoeringsprogramma 2021-2026. We zetten in op het voortzetten van bestaande Waddenprogramma's. Ook hechten we aan de lijn die is ingezet om te komen tot minder bestuurlijke drukte: minder overlegorganen en vergaderingen, meer actie, zodat de beschikbare middelen zoveel mogelijk worden ingezet voor het Waddengebied en haar bewoners.

Regionale samenwerking

Binnen Fryslân werken we op verschillende manieren samen met mede-overheden, onder andere in de Samenwerkingsagenda Leeuwarden, in een aantal Regiodeals en in het Nationaal Programma Vitale Regio's.

Belangenbehartiging

In het Bestuursakkoord 2023 - 2027 'Oparbeidzje foar Fryslân' staat opgenomen dat Gedeputeerde Staten komen met een agenda hoe ze verwachten de positie van Fryslân bij het Rijk en de Europese Unie te versterken, dit is rond de zomer van 2025 aan Provinciale Staten aangeboden. Zowel wat betreft het behartigen van de Friese belangen (lobby) als het versterken van de relatie (public affairs).  Daarbij wordt ook gekeken naar inzet van eigen mensen en de mogelijkheid om in wisselende collectieven met publieke, private en maatschappelijke partners te werken aan de belangenbehartiging in Den Haag en Brussel.

Het Interprovinciaal Overleg (IPO) behartigt de belangen van de twaalf provincies in Den Haag en Brussel.  Om de kracht van de belangenbehartiging een impuls te geven, is in opdracht van het IPO-bestuur (2022) een onderzoek uitgevoerd naar de slagvaardigheid van de samenwerking in IPO-verband.  Het IPO-bestuur, het IPO-bureau en de Algemene Vergadering gaan in 2026  verder aan de slag met de praktische uitwerking hiervan. Daarnaast is in het voorjaar van 2025 een evaluatiecommissie ingesteld die de huidige commissiestructuur en bijbehorende samenwerkingsafspraken van het IPO heeft geëvalueerd. Deze commissie , onder leiding van Commissaris van de Koning Brok,  brengt in 2025 haar advies uit. De (eventuele) effecten van dit advies zullen naar verwachting in 2026 zichtbaar worden.

Het Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN) geeft uitvoering aan verschillende subsidieregelingen. Van 1 juli 2025 tot 1 juli 2027 is de commissaris van de Koning van de provincie Fryslân voorzitter van de Gemeenschappelijke Regeling SNN. Tijdens het voorzitterschap wordt (verder) gewerkt aan het verbeteren van de effectiviteit van de uitvoeringsorganisatie SNN.

Veilig en doelmatig gebruik diepe ondergrond

Sinds 2022 is de Friese mijnbouwtafel actief om gezamenlijk bestuurlijk een eenduidig geluid te laten horen. Partijen aan de tafel zijn Friese gemeenten, Wetterskip Fryslân en het ministerie van EZ. We bespreken actuele thema's welke betrekking hebben op de diepe ondergrond. 

Verwezen wordt ook naar paragraaf 10 Samenwerkingsverbanden.

Taakvrijheid
Er vallen een aantal wetten met een optioneel karakter (waaronder de Wet gemeenschappelijke regelingen) onder dit thema. Optioneel betekent dat aan provincies zelf de keuze is wel of niet tot samenwerking, al dan niet via gemeenschappelijke regelingen over te gaan. Indien dat gebeurt is er een redelijke mate van vrijheid in het ‘hoe’.

Rolvrijheid
Samenwerking is de kern van dit thema.  Niet geheel verrassend spelen onze bezigheden hier zich dan ook af in het kwadrant samenwerkende overheid. 

Toelichting
De begrote lasten betreft met name de bijdrage aan het Waddenfonds (looptijd tot en met 2026). Met ingang van 2021 ontvangen de deelnemende provincies ieder een deel via haar eigen provinciefonds, voor Fryslân betekent dit nu € 9,6 mln. Het wegvallen van deze bijdrage verklaart dus de grote verlaging van de begroting per 2027. De bijdrage aan het IPO wordt in zijn totaliteit verantwoord op dit beleidsveld voor € 2,6 mln. De bijdrage aan de BIJ12 is wel toebedeeld naar de diverse programma's omdat de financiering hiervan ook grotendeels plaatsvindt via het inhoudelijke programma (natuurpact).

De overige lasten en baten betreffen de bijdragen voor deelname aan hiervoor genoemde samenwerkingsverbanden en de BTW-compensatie die wij uit deze deelnames retour krijgen.  Het samenwerkingsverband IKW staat tot en met 2026 in de begroting. De provincie ontvangt voor de uitvoering van de samenwerking IKW bijdragen van de provincies Groningen en Noord Holland. de daling van 2025 naar 2026 voor € 900.000 betreft de bijdrage van de deelnemers IKW die in de begroting wordt opgenomen na verwerking van de vastgestelde begroting 2026 IKW.