Programma 5: Economie en Mienskip

Economie speelt een belangrijke rol in de brede welvaart. De Economische Samenwerkingsagenda is onze agenda en richt zich op de stuwende economische sectoren (duurzaam verdienvermogen).

Vanuit de visie en missies van de economische samenwerkingsagenda zijn voor Fryslân de speerpunten waarlangs we missiegedreven innoveren benoemd: AgroFood, Water Technologie, High Tech Systems & Materialen, Circulaire Materialen, Maritieme Technologie en Gastvrijheidseconomie. De gastvrijheidssector, het zesde speerpunt van de samenwerkingsagenda, is vanaf 2026 binnen de begrotingsteksten conform de economische agenda verweven binnen economie.

Het doel van de economische samenwerkingsagenda is tweeledig: toewerken naar (inter)nationaal onderscheidend duurzaam verdienvermogen aan de ene kant en het realiseren van oplossingen voor maatschappelijke opgaven aan de andere kant. Dit doen we door missiegedreven innovatie te bevorderen, het scheppend vermogen van Fryslân te versterken (publiek en private research & development) en door nieuw ondernemerschap te stimuleren vanuit de benoemde speerpunten. Door hierbij te werken aan slimme groei wordt gewerkt aan een evenwichtige ontwikkeling waarin ecologie, economie en welzijn hand in hand gaan. Bestemmingsmanagement speelt hierbij een sleutelrol waarbij gezorgd wordt voor het behoud van draagkracht én het voortbestaan van voorzieningen. Deze aanpak ondersteunt zowel leefbaarheid voor inwoners als economische vitaliteit voor ondernemers.

In Fryslân kiezen we daarom voor slimme kwalitatieve groei met een goede balans tussen stuwende en verzorgende sectoren in de context van een dalende beroepsbevolking. Toerisme is daarbij niet langer enkel als economisch doel, maar een middel om bij te dragen aan brede welvaart in Fryslân. De missie waarbij inwoners profiteren van een slimme groei van het toerisme krijgt breed draagvlak. Juist in Fryslân zullen vernieuwing en leefbaarheid hand in hand gaan. Het gemiddelde verdienvermogen per fulltime-equivalent (fte) is hierbij een belangrijke indicator en vraagt versterking van ondernemerschap, hoogwaardige kennis, wendbaar vakmanschap, digitalisering en meer internationalisering. Hieruit blijkt dat de toegevoegde waarde binnen de gekozen speerpunten ook gemiddeld hoger ligt als het gemiddelde in Fryslân. 

In relatie tot de slimme groei moet ook rekening gehouden met de toenemende druk op ruimte en landschap. Het het cruciaal om economische belangen structureel te verankeren in ruimtelijk-economisch beleid. Recreatie kan daarbij bijdragen aan een aantrekkelijke leefomgeving en het versterken van de gezondheid, het welzijn en de vestigingskwaliteit van Fryslân. Instrumenten zoals de Gebruiksvisie Waterrecreatie Fryslân 2050, Verduurzaming bedrijventerreinen bieden hierbij houvast.

Onze doelstellingen vanuit de samenwerkingsagenda sluiten aan bij de ambities van het Rijk. Het komen tot een 50% reductie in het gebruik van primaire grondstoffen in 2030 en het realiseren van 100% gebruik van circulaire grondstoffen in 2050. Het Fries Planbureau voert jaarlijks onafhankelijk een monitor uit en geeft daarmee inzicht en duiding in trends en ontwikkelingen. Deze monitor geeft voeding om het juiste samen te blijven doen op weg naar de ambitie om in 2030 Europese koploper te zijn in de circulaire economie. 

Daarbij moeten we wel rekening houden dat de Nederlandse economie tekenen vertoond van stagnatie. In het eerste kwartaal van 2025 groeide het bruto binnenlands product (bbp) met slechts 0,1% ten opzichte van het vierde kwartaal van 2024. Deze minimale groei is voornamelijk toe te schrijven aan een kleinere afbouw van voorraden en een lichte stijging van overheidsconsumptie. Daarentegen daalde de consumptie door huishoudens met 0,2%, en namen de investeringen in vaste activa af met 2,2%  (bron: CBS).  De inflatie blijft daarbij hoog, mede door gestegen prijzen voor grondstoffen, energie en arbeid. Deze hoge inflatie heeft negatieve gevolgen voor de economie, zoals een vermindering van de koopkracht, onzekerheid op de markten en een toenemende ongelijkheid.

Ook is de arbeidsmarkt in Fryslan nog steeds krap. Wel zien we een lichte toename in het aantal banen. In Fryslan krijgen we er tot 2027 bijna 7.000 banen bij (bron UWV/LC 3 juni 2025). Hiermee komt het totaal op 290.600. Dat staat los van het aantal zelfstandigen. Dat daalt naar verwachting door strengere handhandhaving op schijnzelfstandigheid met ca. 5.100 naar ruim 90.000. Groot aantal ZZP-ers zal volgens UWV kiezen voor werk in loondienst.  Fryslân kampt daarbij met een negatieve demografische ontwikkeling. Scholing, duurzame loopbanen en het aantrekken én behouden van medewerkers vragen blijvende aandacht. Ook omdat volgens prognoses het aantal inwoners in de provincie in 2050 ongeveer 2% lager zijn dan in 2023. De potentiële beroepsbevolking (15-75 jaar) zal naar verwachting met ruim 11% afnemen in dezelfde periode . Deze krimpende beroepsbevolking legt extra druk op de toch al krappe arbeidsmarkt. Daarnaast vergrijst de Friese bevolking, wat leidt tot een grotere zorgvraag. Het is daarom essentieel om de balans tussen de verzorgeconomie en het verdienvermogen te bewaken (bron: Dashboard Werkgelegenheid). 

Tot slot wordt de sociaal-economische vitaliteit een steeds belangrijker thema in discussies over ruimtelijke ordening. De balans tussen economie en ecologie is cruciaal bij het invullen van de beschikbare ruimte, vooral om de vitaliteit van het platteland te behouden.

Taakvrijheid 
De taakvrijheid op het economische domein is groot. Voor het stimuleren van kennis en innovatie door provincies bestaat geen wettelijk kader. Er is sprake van volledig autonoom beleid (maar wel een provinciale kerntaak).

Rolvrijheid 
Vanwege het volledig autonome karakter van onze bemoeienissen met de regionale economie is ook de rolvrijheid in principe groot. We werken ons beleid, ambities en doelen regionaal uit met het IPF (Innovatiepact Fryslân) en VCF (Vereniging Circulair Fryslân)  en noordelijk vanuit de Regionale Innovatie Strategie Smart Specialisation (RIS3) en landelijk vanuit de Kennis- en Innovatie Agenda. Ook vervullen we hierin een voorbeeldrol, door zelf zoveel mogelijk circulair in te kopen en een stimulerende rol als launching customer voor innovatieve en/of circulaire experimenten.  

Toelichting
Dit beleidsveld kent deels budgetvrijheid. De deelnemersbijdrage aan de NOM ligt meerjarig vast, evenals de boekjaarsubsidies aan de partijen in het ecosysteem, zoals IPF, VCF, ICD, NOM, Merk Fryslân en de Marrekrite ligt meerjarig vast.

De grootste verschillen tussen de begrote bedragen per jaar zijn te verklaren door de financiële fluctuatie over de jaren voor de uitvoering van de beleidsnota. Daarnaast zijn er veel tijdelijke middelen voor cofinanciering van Efro-Ez/Interreg-projecten die de komende jaren uitgevoerd worden met een wisselend bestedingsritme. Tot slot bevat dit beleidsveld tijdelijke middelen voor het Meer van Oudega, De Nieuwe Afsluitdijk (gebiedsinrichting en Beleefcentrum) en Breedband.

Een bloeiend cultureel leven dat zorgt voor beweging in de Friese samenleving. "Yn strjitten, op pleinen, yn greiden, op marren, yn tsjerken, teäters, skoallen en musea litte wy sjen hokker moaie ferhalen Fryslân herberget". 

Taal
De Bestjoersôfspraak Fryske Taal en Kultuer 2024 - 2028 (BFTK) met het Rijk is volop in uitvoering. Dat geldt ook voor de provinciale Taalnota Fansels Frysk (2025 - 2028). In de BFTK zijn de afspraken en ambities vastgelegd voor de Friese taal en cultuur en onderwijs.  De centrale doelstelling is de versterking van de vitaliteit van het Fries. Het gebruik van het Fries door de inwoners, Friese organisaties en in de openbare ruimte neemt (zichtbaar) toe. Taalplan Frysk 2030 zorgt voor verbetering van het aanbod Friese taal en cultuur op de scholen waardoor in 2030 alle scholen in het Friese taalgebied die onder de WPO en WVO vallen de kerndoelen op voldoende niveau aanbieden. Die kerndoelen worden vernieuwd en zijn in 2026 aan besluitvorming toe. Daarnaast wordt een doorgaande leerlijn Frysk gecreëerd om leerlingen van pjut oant promovendus in aanraking te laten komen met de Fryske taal en cultuur.  Leeuwarden UNESCO City of Literature en Taalproductiehuis stimuleren het literaire klimaat in Fryslân waardoor aantrekkelijke literatuur voor jong tot oud, in nieuwe en traditionele vormen wordt ontwikkeld om ontlezing en laaggeletterdheid tegen te gaan.  Binnen de populaire cultuur als film, audiovisuele producties, podcasts en muziek scheppen we de mogelijkheid tot meer Friese producties.

Cultuur
We werken aan de ambities die in de provinciale cultuurnota Tosken yn in nije tiid vastgesteld zijn. Vanaf 2026 gaan nieuwe meerjarige subsidies in, wat positieve en negatieve effecten kan hebben voor culturele organisaties. Onze ambitie is een robuuste culturele infrastructuur. 

Culturele instellingen kampen nog steeds met stijgende kosten die de inkomsten overstijgen. Daardoor moeten sommige organisaties keuzes maken in hun programmering. Het veld moet verder professionaliseren en veerkrachtiger worden. Er liggen kansen voor meer samenwerking binnen Fryslân en met andere regio’s. Talentontwikkeling, participatie en cultuur in de gemeenschap blijven speerpunten. Tegelijk zoeken we samen naar duurzame financieringsmodellen om financiële weerbaarheid en culturele diversiteit te vergroten. 

Erfgoed
Ons erfgoed bepaalt in hoge mate de kwaliteit van onze leefomgeving en onze identiteit, draagt zo bij aan brede welvaart, leefbaarheid, recreatie en toerisme. Of het nu terpen, monumenten, dorpsgezichten, archeologie of cultuurlandschappen zijn: samen vormen ze een onlosmakelijk onderdeel van het verhaal van Fryslân.

Erfgoed krijgt een steeds grotere rol in het ruimtelijke domein. Via de Omgevingsvisie De Romte Diele en de toekomstige POVI is erfgoed op verschillende manieren geborgd en zal het nog verder geborgd moeten worden. Erfgoed is één van de leidende principes voor de grote ruimtelijke transities die eraan komen, namelijk als onderdeel van het principe “omgevingskwaliteiten als ontwerpbasis”.  Per 1 januari 2024 is de omgevingswet in werking getreden. Cultureel erfgoed is aangewezen als één van de omgevingskwaliteiten van de fysieke leefomgeving. Daarom is het Omgevingsprogramma Erf-Goed 2025-2028 een programma onder de Omgevingsvisie.

Ook de erfgoedsector wordt hard geraakt door de inflatie en tekorten aan bouwmaterialen en (technisch) personeel en klimaatveranderingen. Daardoor lopen de kosten en de uitvoeringstijd van onderhoud, restauratie en herbestemming op. Tot slot zien we in de nasleep van corona dat de ontkerkelijking sneller gaat dan voorspeld. Met name de middelgrote kerken komen daardoor versneld leeg te staan. Deze kerken zijn doorgaans te groot voor herbestemming van woonhuizen (zoals met 80% van kleinere kerken al gebeurd is). Dit vraagt extra inzet van de provincie omdat er een groter beroep wordt gedaan op onze laagrentelening en subsidieregeling monumenten. De transitie van de landbouw, schaalvergroting en bevolkingskrimp en de stikstofcrisis, gecombineerd met de onderhoudstoestand maakt ook de boerderij tot een kwetsbare categorie. 

De opgaven voor Erfgoed zijn uitgewerkt in acties en maatregelen in het Omgevingsprogramma Erf-Goed (2024-2028). De opgaven voor Erfgoed zijn in het traject van de POVI ook zogenoemde overkoepelende opgaven. Zij worden daarom ook meegenomen in alle Omgevingsprogramma's onder de POVI. 

Sport
De sportnota 'Fryslân yn beweging, eltsenien docht mei' is gericht op breedtesport, Fryske Sporten, talentontwikkeling en topsport. We willen bereiken dat iedereen die dat wil de mogelijkheid heeft om te bewegen en te sporten. We streven daarbij een veilige omgeving na waarbij iedereen mee kan doen: ongeacht opvattingen en afkomst moet iedereen zich welkom voelen om mee te doen met sporten/ bewegen, al of niet in verenigingsvorm.  

Steeds meer Friezen die graag sporten doen dat minder vaak via de sportvereniging. Er is steeds meer sprake van een on-demand-cultuur waarin mensen zelf bepalen wanneer, waar en met wie ze sporten. De sportbranche en de gezondheidszorg groeien steeds meer naar elkaar toe. Digitale technologieën worden steeds belangrijker bij sport. 

De provincie draagt als grootaandeelhouder jaarlijks bij aan de exploitatie van Thialf (zie 7.5). Daarnaast zet de provincie zich met andere betrokkenen in om Thialf langjarig als (top)sportlocatie voor het schaatsen en andere ijssporten te behouden. 

Taakvrijheid
Friese taal: De inzet van de provincie Fryslân op het gebied van Friese taal is een wettelijke taak, onder andere gebaseerd op de afspraken die vastgelegd zijn in het Europees Handvest voor regionale talen en talen van minderheden, het Kaderverdrag voor de bescherming van nationale minderheden en de Wet gebrûk Fryske taal. Het is de gezamenlijke verantwoordelijkheid van het Rijk en de provincie om de Friese taal en cultuur te beschermen en te bevorderen. Verder hoort op basis van de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen de provincie te zorgen voor een provinciale ondersteuningsinstelling voor de bibliotheken. Voor Fryslân is dit Fers. Ook deze taak is opgenomen in het taalbeleid.

Cultuur: De provincie heeft grote taakvrijheid in het cultuurbeleid. Dit is autonoom beleid en cultuur is een provinciale kerntaak. De provincie is vooral verantwoordelijk voor het in stand houden van een culturele infrastructuur van (boven)provinciaal belang. Dat betreft vooral grotere instellingen die essentieel zijn voor een aantrekkelijk regionaal voorzieningenniveau. Daarnaast waarborgt de provincie de diversiteit en spreiding van het culturele aanbod. 

Erfgoed: De inzet van de provincie Fryslân op gebied van erfgoed behelst wettelijke taken en provinciale kerntaken. Verder liggen er bestuursovereenkomsten met OC&W en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Zowel de taak- als rolvrijheid is daarmee beperkt.

Sport: Het sportbeleid is autonoom beleid. We hebben geen wettelijke taken op dit terrein. Omdat ondersteuning van sport niet als provinciale kerntaak wordt gezien, zijn vrijwel alle activiteiten op dit terrein onder een brede opvatting van kerntaken geplaatst. De enige uitzondering hierop vormt de ondersteuning van de Friese cultuursporten (keatsen, fierljeppen, Frysk damjen en skûtsjesilen).  

Rolvrijheid 
De rolvrijheid voor de Friese taal, Erfgoed en Sport zijn beperkt, zie de tekst bij taakvrijheid.

Over de rolverdeling tussen verschillende overheidslagen is voor kunst en cultuur weinig wettelijk vastgelegd. Dat zorgt ervoor dat er verschillen bestaan in rolopvatting tussen diverse provincies. Om meer houvast te hebben, heeft het IPO in 2022 het adviesrapport 'De rol van de provincie in het culturele bestel' laten opstellen. Daarin worden negen rollen onderscheiden die provincies op het gebied van cultuur in kunnen nemen. Ze variëren van een zeer beperkte rolopvatting (als uitvoerder van wettelijke taken) naar een zeer ruime (bv. als ‘durfinvesteerder’ in grote nieuwe initiatieven). De provincie Fryslân neemt op dit moment al deze rollen in meerdere of mindere mate op zich en heeft dus een brede rolopvatting.

Toelichting
Dit beleidsveld kent deels budgetvrijheid.  Alle boekjaarsubsidies op het gebied van Taal, Cultuur, Erfgoed en Sport liggen meerjarig vast. Daarnaast hebben we met name op het gebied van Taal en Erfgoed middelen voor wettelijke taken. Bij Erfgoed ontvangen we een decentralisatie-uitkering voor de restauratie van monumenten waarvoor een inspanningsverplichting voor matching geldt.

De grootste verschillen tussen de begrote bedragen per jaar worden veroorzaakt door de financiële fluctuatie over de jaren voor de uitvoering van de nieuwe beleidsnota's en Rijksmiddelen voor uitvoering van de BFTK.

Onderstaand voorstel uit de kadernota is verwerkt in bovenstaande tabel. 

We streven vanuit dit beleidsveld naar een leefbaar, ondernemend en vitaal Fryslân. Hoe ziet dat eruit en wat is ervoor nodig om hier een impuls aan te geven?

Er komt een aantal demografische ontwikkelingen op ons af, die impact hebben op de leefbaarheid in Fryslân. We gaan van krimp naar een veranderende bevolkingssamenstelling, van spreiding naar concentratie van voorzieningen en van gemeenschapsleven naar toenemende individualisering. Deze ontwikkelingen, zoals dubbele vergrijzing en ontgroening, zorgen voor grote uitdagingen waar we als provincie op voorbereid moeten zijn. Zo is er bijvoorbeeld een afname van vrijwilligers en mantelzorgers. Ook op de arbeidsmarkt zien we de eerste effecten van personeelstekorten in bepaalde beroepsgroepen. Daarnaast is het steeds lastiger om bepaalde voorzieningen (met name op het platteland) beschikbaar en bereikbaar te houden, en staat de woningmarkt onder grote druk. 

Vanuit het Rijk is er ook steeds meer aandacht voor de regionale leefbaarheid. Het Nationaal Programma Vitale Regio's (NPVR) ging begin 2025 van start en richt zich de komende 20 jaar op het versterken van de leefbaarheid, voorzieningen en toekomstkansen in elf regio's aan de randen van Nederland. Voor Fryslân zijn dit de regio's Noard-Fryslân en Zuidoost-Fryslân. Het NPVR is een uitvloeisel van het rapport 'Elke regio telt!' en met het Rijk, medeoverheden en maatschappelijke organisaties werken we de komende 20 jaar aan een toekomstagenda in deze regio's.  Daarnaast zijn we met ministeries in gesprek over het aanpassen van de beleids- en investeringslogica van het Rijk. 

De komende periode blijven we investeren in leefbaarheid, meer dan vanuit wettelijke taken is vereist. Tegelijkertijd zijn gemeenten het eerste aanspreekpunt voor behoud en bevordering van leefbaarheid. Op het gebied van leefbaarheid zullen we ons als provincie nadrukkelijker  positioneren als middenbestuur en zal onze inzet aanvullend zijn op de gemeentelijke leefbaarheidsinspanningen. Door ons opnieuw te positioneren kunnen we de komende jaren een stevige bijdrage leveren aan het behoud en de versterking van de leefbaarheid in Fryslân.

Taakvrijheid
Op het terrein van leefomgeving/leefbaarheid kent de provincie een aanzienlijke taakvrijheid. Los van de bestuurstafel Seker en Sûn die een antwoord is op de wettelijke taak om te zorgen voor een raad van de volksgezondheid, zijn de taken voor het overige leefbaarheidsbeleid vooral autonoom.

Rolvrijheid
Op het terrein van leefbaarheid zijn gemeenten de primaire overheid. Onze positie als middenbestuur is ondersteunend daaraan.  Aansluitend op de verantwoordelijkheden van de gemeenten kennen wij de volgende rollen:  faciliteren, verbinden,  agenderen en financieren. Faciliteren doen we door het verzamelen en delen van kennis, verbinden doen we door het creëren van samenwerking en het vormen van netwerken,  agenderen doen we door aandacht te vragen voor maatschappelijke thema's en financieren vindt plaats door het subsidiëren en ondersteunen van projecten en organisaties.

Toelichting
Dit beleidsveld kent een hoge mate van budgetvrijheid. Alleen de boekjaarsubsidie aan Planbureau Fryslân ligt meerjarig vast.

De grootste verschillen tussen de begrote bedragen per jaar worden veroorzaakt door de tijdelijke middelen van voornamelijk de resterende middelen van Holwerd aan Zee, Leader, Tsjûkemar/Nannewiid, het Iepen Mienskipsfûns (IMF) en de Dorpsontwikkelingsmaatschappijen (DOM's). De middelen die nog als 'voorwaardelijk' in de begroting staan, betreffen het themabudget Leefbaarheid, waarvoor eind 2025 de beleidsnota aangeboden wordt en de resterende middelen van Holwerd aan Zee, omdat ten tijde van het opstellen van deze begroting nog een besluit over de inzet van deze resterende middelen genomen moet worden.